تخلفات گسترده در اجرای قانون هدفمندی
قانون هدفمندی یارانهها به اهداف خود شامل عادلانهکردن نظام توزیع یارانهها، افزایش کارایی اقتصادی، افزایش رفاه، کاهش زمینه قاچاق سوخت، کاهش هزینههای دولت و حفظ محیط زیست دست نیافت.مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی در مورد هدفمندی یارانهها در ایران به نکاتی درباره عملکرد قانون هدفمندی اشاره کرده است.بر این اساس، مجموع درآمد حاصل از فروش داخلی و صادرات فراوردههای نفتی و برق در سال ۹۰، حدود ۴۳ هزار میلیارد تومان بوده که این عدد در سال ۹۶ به حدود ۹۶ هزار میلیارد تومان رسیده است. در تبصره ۱۴ قانون بودجه ۹۷ پیش بینی شد مجموع منابع حاصل از اجرای قانون حدود ۹۹ هزار میلیارد تومان در سال ۹۸ حدود ۱۴۱ هزار میلیارد تومان خواهد بود.
فراز و فرودهای اجرای قانون هدفمندی
پس از کند و کاو بسیار در مورد خالص وجوه حاصل از اجرای این قانون و نحوه اجرای آن، این گونه مقرر شد کل منابع حاصل از افزایش قیمتهای موضوع قانون هدفمند کردن یارانهها به سازمان هدفمندسازی یارانهها اختصاص پیدا نکند بلکه بخشی از این منابع (بر اساس قانون مالیات بر ارزش افزوده) بابت مالیات بر ارزش افزوده حاملهای انرژی به دولت و شهرداریها پرداخت شد. بخش دیگری از منابع میان شرکتهای تولید کننده این حاملها ( نظیر شرکتهای پالایش و پخش، گاز، توانیر و آبفا) بابت هزینه فرآورش، انتقال، توزیع و فروش بر اساس بودجه مصوب شرکتها توزیع شود؛ بخشی نیز بابت تکالیف قانونی مصرف شود و باقی مانده وجوه به حساب سازمان هدفمندسازی یارانهها جهت اجرای اهداف و تکالیف مقرر در مواد ۷ و ۸ قانون هدفمند کردن یارانهها واریز شود.نکته مهم دیگر آن است که تعیین سهم هر یک از بخشها (به غیر از مالیات بر ارزش افزوده) براساس یک رویه مشخص و مدونی که در قانون مشخص شده باشد صورت نمیپذیرد و میتوان گفت چانه زنی بخشهای مختلف و اضطرارهای پیش روی دولت، تعیین کنندههای اصلی سهم هر یک از بخشهاست. البته از سال ۱۳۹۳ دولت برای اجرای تبصرههای مرتبط با قانون هدفمند کردن یارانهها در بودجههای سنواتی آیین نامههای اجرایی تهیه و ابلاغ کرده است که نسبت به گذشته تا حدودی به شفافیت نحوه توزیع منابع میان بخشهای سه گانه فوق کمک میکند.نکته قابل توجه در توزیع منابع این است که همان طور که در جدول زیر مشاهده میشود، سهم سازمان هدفمندسازی یارانهها از کل منابع، کاهشی و از ۶۷ درصد کل منابع در سال ۱۳۹۰ به ۳۶ درصد کل منابع در سال ۱۳۹۵ نزول کرده است.البته با اعتراض مجلس به این روند، سهم سازمان هدفمندسازی در سال ۱۳۹۶ به ۴۴ درصد رسید. در مجموع میتوان گفت، تنها ۵۰ درصد از کل منابع حاصل از فروش برق و فراوردههای نفتی و گاز طبیعی به سازمان هدفمندسازی یارانهها اختصاص یافته است.به عبارت دیگر، در سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ حدود ۲۳۱ هزار میلیارد تومان از ۴۶۲ هزار میلیارد تومان از کل منابع حاصل از فروش برق و فراوردههای نفتی و گاز طبیعی به سازمان هدفمندسازی یارانهها اختصاص یافته است.سهم مالیاتها از منابع حدود ۹ درصد ثابت مانده است. تکالیف قانونی نیز ۱۹ درصد منابع را در سال ۱۳۹۵ به خود اختصاص داده است. ولی در سال ۱۳۹۶ سهم این بخش به ۱۱ درصد منابع کاهش یافته است. سهم سایر مصارف هدفمندی که شامل هزینههای شرکتهای عرضه کننده انرژی است، طی سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ از ۲۴ درصد به ۳۶ درصد افزایش داشته است.با تصویب ماده (۳۹) قانون برنامه ششم توسعه، توزیع منابع حاصل از اجرای قانون هدفمند کردن یارانهها شفاف شد و در قوانین بودجه سالهای ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ در جدول تبصره ۱۴ به این موضوع پرداخته شد. همان طور که در جدول بالا نیز درج شده است، بر اساس قانون بودجه سال ۱۳۹۸ فقط ۴۵ درصد از کل منابع حاصل از اجرای قانون به سازمان هدفمندسازی یارانههای اختصاص مییابد.بر اساس گزارشهای دریافتی از دیوان محاسبات و سازمان هدفمندی یارانهها، پرداختی به سازمان هدفمندسازی یارانهها از محل منابع حاصل از افزایش قیمتها طی سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ حدود ۲۳۴ هزار میلیارد تومان بوده است.علاوه بر منابعی که در نتیجه افزایش قیمت حاملهای انرژی به سازمان هدفمندسازی یارانهها اختصاص پیدا کرده، همواره مبالغی در سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۵ از بودجه عمومی کشور از محل منابع مربوط به یارانه نان، برق و سایر کالا و خدمات (نظیر ردیفهای ۵۲۰۰۰۰-۱۲ و ۵۲۰۰۰۰-۱) در اختیار سازمان هدفمندسازی یارانهها قرار گرفته است. در نتیجه، حدود ۷۶ هزار میلیارد تومان از محل بودجه عمومی و ۸ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۸۹ از منابع بانک مرکزی به سازمان هدفمندسازی یارانهها پرداخت شده است.در مجموع، در سالهای مذکور حدود ۳۱۰ هزار میلیارد تومان به سازمان پرداخت شده است که ۷۶ درصد این منابع از محل افزایش قیمتها و بقیه از محل بودجه عمومی (و ۸ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۸۹ از منابع بانک مرکزی بوده است.این در حالی است که بر اساس قوانین بودجه سنواتی منابع سازمان میتوانست تا بیش از ۳۹۱ هزار میلیارد تومان از محل افزایش قیمتها و بودجه عمومی افزایش یابد. به بیان دیگر درصد تحقق منابع پیش بینی شده برای سازمان در سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ حدود ۷۹ درصد بوده است.تحقق منابع سازمان در سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ بسیار متفاوت بوده است. کمترین میزان تحقق منابع در سال ۱۳۹۰ (۷۳ درصد) با حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان و بیشترین تحقق منابع در سال ۱۳۹۷ (۱۲۸ درصد) با حدود ۵۶ هزار میلیارد تومان صورت گرفته است.
قانون هدفمندی به اهداف خود دست نیافت
قانون هدفمند کردن یارانهها به اهداف مورد نظر شامل عادلانهکردن نظام توزیع یارانهها، افزایش کارایی اقتصادی، افزایش رفاه با پرداخت نقدی، کاهش زمینه قاچاق سوخت، کاهش هزینههای دولت، شفافیت پرداخت یارانه نقدی و حفظ محیط زیست به دلایل زیر دست پیدا نکرد.ترکیب مقرر در قانون هدفمند کردن یارانهها برای مصارف آن قانون (۵۰ درصد برای کمک به خانوارها، ۳۰ درصد برای کمک به تولید و ۲۰ درصد برای جبران هزینههای دولت) در هیچ یک از سالهای ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۷ رعایت نشده است. به نحوی که که در عمل، پرداخت یارانههای نقدی، حدود ۹۰ درصد از کل مصارف هدفمندسازی یارانهها را به خود اختصاص داده و حدود ۲ درصد مصارف نیز صرف تولید شده است. به علاوه، حدود ۲ درصد مصارف نیز به حوزه سلامت تخصیص داده شده است.در مجموع، اجرای قانون هدفمند کردن یارانهها در خصوص توزیع یارانه نقدی مسیر صحیحی را طی نکرد. توفیق در اجرای سیاست نقدی کردن یارانهها نیازمند شناخت اقشار جامعه از لحاظ درآمدی بود که محقق نشد. در ضمن، پرداخت هدفمند یارانه نقدی مستلزم اتصال سامانههای مالیاتی و یارانهای بوده به گونهای که اطلاعات این سامانهها در بازه زمانی مشخص به روز شود.
بیتوجهی به ریشههای اصلی ناکارآمدی
حوزه انرژی
ایراد مهم قانون در نظر نگرفتن نقش عرضه انحصاری دولت انرژی در مصرف بالای انرژی در کشور بوده است به گونهای که قانون هدفمند کردن یارانهها فقط اشاره مختصری به ضرورت ارتقای راندمان نیروگاهها و کاهش اتلاف شبکه توزیع داشته اما توجه جدی به اصلاح تلفات زنجیره عرضه انرژی ندارد. این در حالی است که بخش عمدهای از انرژی کشور در پالایشگاههای نفت و گاز و نیروگاههای برق به هدر میرود تلفات بخش عرضه انرژی قبل از اینکه به دست مصرف کننده نهایی برسد تقریباً سالیانه معادل ۵۰۰ میلیون بشکه نفت خام یا روزانه ۱.۳ میلیون بشکه نفت است کاهش میزان تلفات در زنجیره تولید تا مصرف انرژی خود میتواند گامی بسیار مهم در راستای عمل کردن یارانهها باشد که عمده آن نیز در اختیار بخش دولتی است.
لطفا نظر خود را درباره این مطلب بیان نمایید